Uolter Ayzekson: Kod Buzar. Jennifer Daudna, gen tahrirlash va insoniyat kelajagi

“Asaxiy Books” loyihamizdan yangi qadam, Uolter Ayzeksonning “Kod buzar” kitobi oʻzbek tilida.

Time, The Washington Post, Smithsonian Magazine, Amazon, BookPage, Science News, Bloomberg tomonidan eng yaxshi kitoblardan biri sifatida tan olingan ilmiy-ommabop kitobni kutib oling. Sizni 736 betlik ilm-fan dunyosiga qiziqarli va hayajonli sayohat kutmoqda.



• Genetika qanchalik katta yutuqlarga erishdi?
• Gen tahrirlash hayotimizda nimalarni oʻzgartiradi?
• Nobel mukofoti qanday qoʻlga kiritiladi?
• Buyuk olim tarbiyalash qanchalik oson?
• AQSHda ilmiy muhit qanaqa, olimlar va laboratoriyalar oʻrtasida raqobatchi?

1953-yil DNK strukturasi kashf etilgach, yer yuzidagi barcha jonzotlarning hayot kodi maʼlum boʻldi. Bu misli koʻrilmagan kashfiyot edi. Galdagi qadam ana shu kodni oʻzimiz yoza olishimiz, uni buzib, qayta tahrirlashni oʻrganish edi. Hayot kodini qayta yoza olsak, biz nafaqat turli tugʻma genetik kasalliklardan va saratondan xalos boʻlishimiz, balki tanamizni istalgan shaklda – rangimiz, mushaklarimiz hajmi, kasallikka qarshi immunitetimizni oʻzimiz istagan tomonga oʻzgartirishimiz mumkin boʻlardi. Uolter Ayzekson genetik kodni buzishga katta hissa qoʻshgan olim, Nobel mukofoti laureati Jennifer Daudnaning faoliyati, tadqiqotlari haqida hikoya qilar ekan, shu bahonada gen muhandisligi vujudga kelishi jarayonidagi murakkabliklar, axloqiy masalalar, olimlar oʻrtasidagi raqobatlar, ilmiy kashfiyot va ixtirolar qanday qilinishini oʻquvchiga qiziqarli shaklda soʻzlab beradi.

Leonardo da Vinchi va Stiv Jobsning muallifi Nobel mukofoti sovrindori Jennifer Daudna va uning hamkasblari kasalliklarni davolash, viruslardan himoya qilish va sogʻlomroq chaqaloqlarga ega boʻlish imkonini beradigan inqilobni qanday boshlagani haqidagi jozibali hikoyasi bilan qaytdi.



Jennifer Daudna oltinchi sinfda oʻqib yurgan vaqti bir kuni uyga kelib, otasi uning toʻshagida “Qoʻshaloq spiral” nomli kitobni qoldirib ketganini koʻrdi. U buni oʻzi yaxshi koʻrgan detektiv ertaklaridan biri deb oʻylab, chetga surib qoʻydi. Shanba kuni yomgʻirli havoda kitobni oʻqiganida, u qaysidir maʼnoda haq ekanligini angladi. Sahifalarni tez varaqlar ekan, u hayot kodini kashf qilish uchun raqobat ortidagi shiddatli dramaga qoyil qoldi. Oʻrta maktab maslahatchisi unga qizlar olim boʻlmasliklarini aytgan boʻlsa ham, u shunday qilishga qaror qildi.



Tabiat qanday ishlashini tushunish va kashfiyotlarni ixtiroga aylantirish ishtiyoqidan kelib chiqqan holda, u kitob muallifi Jeyms Uotson DNK tuzilishini kodli ravishda kashf etganidan beri eng muhim biologik yutuq ekanligini aytganiga quloq tutadi. U va uning hamkorlari tabiatga boʻlgan qiziqishni inson zotini oʻzgartiradigan ixtiroga aylantirdi: DNKni tahrirlay oladigan, ishlatish uchun qulay vosita. CRISPR nomi bilan tanilgan bu ixtiro tibbiy moʻjizalar va axloqiy savollarning ajib yangi dunyosini ochdi.

CRISPRning rivojlanishi va koronavirusga qarshi vaksinalarni yaratish poygasi bizning keyingi buyuk innovatsion inqilobga oʻtishimizni tezlashtiradi. Oʻtgan yarim asr mikrochip, kompyuter va internetga asoslangan raqamli asr boʻldi. Endi biz hayot ilmi inqilobiga kiryapmiz. Endi raqamli kodlashni oʻrganayotgan bolalarga genetik kodni oʻrganuvchilar ham qoʻshiladi.



Bizni viruslarga kamroq sezgir qilish uchun yangi evolyutsion xakerlik kuchlarimizdan foydalanishimiz kerakmi? Bu qanday ajoyib neʼmat boʻlardi! Va depressiyaning oldini olish haqida nima deyish mumkin? Hmmm... Ota-onalarga, agar imkoni boʻlsa, farzandlarining boʻyi, mushaklari yoki IQ ni oshirishga ruxsat berishimiz kerakmi?

CRISPRni kashf etishga yordam berganidan soʻng, Daudna ushbu axloqiy muammolar bilan kurashda yetakchi boʻldi va uning hamkori Emmanuel Sharpentier bilan 2020-yilda Nobel mukofotini qoʻlga kiritdi. Uning hikoyasi hayotning kelib chiqishidan tortib turimizning kelajagigacha boʻlgan tabiatning eng chuqur moʻjizalarini oʻz ichiga oladi.


Kitob haqida OAV va mashhurlar fikri:
“Kod Buzar mukammal yozuvchi, mukammal mavzu va mukammal vaqtni birlashtirganini anglatadi. Natija deyarli shubhasiz yilning eng muhim kitobidir.“
— Minneapolis Star Tribune

“Ayzekson hamma narsani odatdagidek tiniq nasr bilan bayon qiladi; Bu jadal va jozibali va hatto kulgili. Siz ilm-fanning oʻzini ham, ilm-fan qanday amalga oshirilishini, jumladan, koʻplab fitnalarni ham chuqurroq anglab yetasiz.“
— The Washington Post

“CRISPR tarixini yetkazuvchi va kattaroq mavzular: kashfiyot tabiati, biotexnologiyaning rivojlanishi va koʻplab olimlarni harakatga keltiradigan raqobat va hamkorlik oʻrtasidagi nozik muvozanatni oʻrganuvchi mohir asar .“
— Nyu-York kitoblar sharhi.

“Zamonamizning eng ilgʻor biologik texnologiyalaridan birini va uning tugʻilishiga yordam bergan ijodkorlarni oʻrganadigan gʻayrioddiy kitob. Bu ajoyib asar davrimiz uchun mutlaqo zarur boʻlgan kitobdir.“
— Siddxarta Mukerji

“Endi biz har qachongidan ham koʻproq tabiatning goʻzalligini va ilmiy tadqiqotlarning ahamiyatini qadrlashimiz kerak; Ushbu kitob va Jennifer Daudnaning karyerasi hayot qanday ishlashini tushunish qanchalik hayajonli ekanligini koʻrsatadi.
— Sue Desmond-Hellmann

“Biz kirgan ajib ... yangi dunyo uchun ajralmas qoʻllanma.“
— Pittsburgh Post-Gazette

“Ilm-fandagi navbatdagi katta mavzu haqida muhim kitob va Ayzeksonning yana bir eng yaxshi tarjimai holi.“
— Kirkus sharhlari


Muallif haqida:
Uolter Ayzekson 1952-yil 20-mayda Nyu-Orleanda tugʻilgan amerikalik jurnalist, yozuvchi va biograf; Stiv Jobs, Genri Kissinjer, Benjamin Franklin, Albert Eynshteyn va Leonardo da Vinchining mashhur tarjimai hollari muallifi.

U Tulanda tarix professori, Aspen instituti bosh direktori, CNN raisi va Time jurnali muharriri boʻlgan. 2009-yilda “Amerika Ovozi” va “Ozodlik” radiostansiyalarini nazorat qiluvchi Teleradiokompaniya boshqaruvchilari kengashi direktori etib tayinlangan.

Ushbu kitob Xalq banki bilan hamkorlikda chop etildi.