Is'hoqjon Muhammadjon o'g'li: Ta'lim va tarbiya

Mazkur kitobda tolibi ilmlar uchun turli fanlar yuzasidan zarur ilmlarga ega bo‘lishlari va shu bilan birga, tarbiya olishlari to‘g‘risidagi maʼlumotlar berilgandir.

Taʼlim va tarbiya borasidagi maʼlumotlarni bir-biridan ayri holda tasavvur qilish mumkin emas. Bu ikkisi bir jasaddagi bel va qorin kabidir. Biri ikkinchisisiz hech narsaga yaramaydi, balki noqis va majruh bo‘ladi. Buning isboti va natijasini esa voqelikda har qadamda uchratish mumkin. Shuning uchun ham dunyo miqyosida insoniyatning, xususan, yoshlarning tarbiyasi buzilib ketayotgani to‘g‘risida tez-tez tashvishli xabarlar tarqatiladi va bu borada odamni dahshatga soladigan raqamlar taqdim qilinadi. Vaholanki, dunyo misolida oladigan bo‘lsak, XX-XXI asrlarda avvalgi asrlardagiga nisbatan savodsizlikka qarshi keskinroq choralar ko‘rildi, taʼlim tizimi kuchaytirilib, takomillashtirildi. Umumiy taʼlim kirib bormagan yurt deyarli qolmadi. Hattoki baʼzi mamlakatlar aholisi ilm-fan bo‘yicha inson ko‘zi ko‘rmagan, qulog‘i eshitmagan yutuq va taraqqiyotlarni qo‘lga kiritdi. Lekin asosiy ko‘zlangan maqsadga erishilayotgani yo‘q. Shuning uchun ham ilm-fan rivojlangan mamlakatlarda tarbiyasizlik, axloqsizlik, maʼnaviyatsizlik, oriyatsizlik, madaniyatsizlik va hattoki inson zotiga mutlaqo to‘g‘ri kelmaydigan illatlar kundan-kunga keng ko‘lamda yoyilib boryapti. Albatta, buning sabablari ko‘p. Shulardan biri va eng asosiysi “tarbiya” degan buyuk bir neʼmatdan, masʼuliyat va vazifadan yuz o‘girilishidir.

Voqelikdan kelib chiqib ayta olamizki, faqat taʼlimning o‘zi insoniyatning har taraflama yetuk va komil bo‘lishiga kifoya qilmaydi. Yaʼni inson tarbiyasiz bo‘lsa, o‘zi ega bo‘lgan taʼlimidan ezgu yo‘lda emas, balki yovuzlik va jinoyat yo‘lida foydalanishi mumkin. Shuning uchun ham bizning shariatimizda hech qaysi fan tarbiyadan ayri holda o‘rgatilmagan. Misol uchun, tafsir, aqoid, hadis, fiqh, mantiq, balog‘at, tarix, hattoki arab tili darsligi ham doimiy holda oyat va hadislarda kelgan tarbiyaviy maʼlumotlar bilan boyitilgan. Ijtimoiy va aniq fanlar uchun mo‘ljallangan darsliklar ham albatta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan dalillar va hujjatlar bilan quvvatlangan. Masalan, matematika, fizika, kimyo, geografiya, biologiya, zoologiya va hokazo, barcha fanlardagi maʼlumotlar, albatta, shariat manbalari bo‘lmish Qurʼon va hadisga bog‘lash va ulardan dalillar olish va buyuk allomalarning hayotlaridan tarbiyaga oid misollarni keltirish bilan quvvatlangan. Shuning uchun ham madrasalarda tarbiya, axloq-odob, madaniyat va maʼnaviyatga tegishli alohida fan va darslik bo‘lmagan, balki bunga ehtiyoj ham qolmagan. Chunki har qanday fan va ushbu fandan taʼlim berayotgan ustoz tarbiyaviy jihatdan qoniqarli, balki aʼlo darajada bo‘lgan. Mazkur mulohazalarni eʼtiborga olib, faqatgina taʼlim to‘g‘risida emas, balki uning ajralmas qismi bo‘lmish tarbiya to‘g‘risida ham imkon qadar maʼlumotlar keltirildi.

Ushbu kitobda qalb va unga tegishli bo‘lgan ijobiy va salbiy holatlar to‘g‘risida, qolaversa, qalbga bo‘ladigan tashqi va ichki taʼsirlar, hujumlar, tajovuzlar va yana boshqa narsalar to‘g‘risida ham maʼlumotlar berildi. Buning boisi shuki, qalb barcha maʼlumotlar, xususan, ilm-maʼrifat, axloq-odob, taʼlim va tarbiyaning makonidir. Shuning uchun ham qalbni turli illatlardan tozalamasdan turib, go‘zal fazilatlarga erishib bo‘lmaydi. Ushbu kitobda buning ham yo‘l-yo‘rig‘i va baʼzi bir uslublari yoritilgan.