Jorj Oruell: 1984 (Qattiq)

Yangi nashr ingliz tilidan qayta tahrir qilingan va imlo xatolari toʻgʻrilangan.

Jorj Oruellning ushbu romani ilk bora oʻzbek tiliga tarjima qilinib kitobxonlar eʼtiboriga yetkazilmoqda. “1984” romani “BBC talqinidagi eng yaxshi 200ta kitob” roʻyxatida sakkizinchi oʻrinni, Newsweek tomonidan insoniyat tarixidagi eng yaxshi kitoblar reytingida 2-oʻrinni egallagan. 2017-yilda ushbu kitob AQShda eng koʻp sotilgan kitob hisoblanadi. Asarning bunchalar shuhrat qozonishiga sabablarni kitobni oʻqish mobaynida bilib olishingiz mumkin.

kun.uz nashri kitob haqida:

Oruell aksiomasi: erk – qullikdir, bilimsizlik – kuchdir

Erkinlik ikki karra ikki toʻrt ekanligini ayta olishingdir.

Britaniyalik yozuvchi Jorj Oruellning antiutopik yoʻnalishda yozilgan “1984” romani dunyoning eng mashhur asarlari roʻyxatiga kiritilgan. Asar oʻzbek tilida ham nashr qilingandan soʻng oʻzbek kitobxonlari orasida tezda mashhur boʻlib ketdi, asarni mutolaa qilish, u haqida fikr bildirish haqiqiy chellenjga aylandi. Har qalay, raqsga tushib, boshidan muzdek suv quyishdan koʻra, foydali va tartibli musobaqa boshlandi.

“1984” asarida oʻtgan asrning 80-yillarida Ummoniya (Angliya, Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya, Okeaniya, Janubiy Afrikaning umumiy nomi) mamlakatida hukm surgan siyosiy tuzum haqida soʻz boradi. Nom ham aynan voqealar sodir boʻlgan yildan kelib chiqib tanlangandek. Kitobda tasvirlangan holatlar tarixiy dalillar bilan solishtirib koʻrilganda esa real makon Sobiq sovet ittifoqi boʻlgani, ingliz sotsializmi tushunchasi ostida kommunizm nazarda tutilgani, “1984” esa totalitar tuzum avj olgan palla — 1948-yil ekani (shunchaki raqamlarning oʻrni almashtirilgan) haqida oʻquvchida ehtimol paydo boʻladi.

Oruell dunyosida oʻquvchini jalb qiladigan narsa – asarning nomi. Dastlab, uning ishchi nomi “​Yevropadagi oxirgi inson”​ boʻlgandi. Robotlashayozgan Ingsos jamiyatida yashayotgan, xotirasi, ongi, hissiyotlarini saqlab qolishga intilgan bosh qahramonni yozuvchi faqat tashqi koʻrinishi odamsimon boʻlgan maxluq emas, chin maʼnodagi Inson sifatida koʻrsatishni istaydi. Kuchli ehtimol bilan aytish mumkinki, roman bu nomda ham hozirgidan kam shuhrat qozonmagan boʻlardi.

Asar voqealari yuz bergan Ummoniyada yagona partiya, boshqaruvchi hokimiyat, jamiyat Koʻzi mavjud. Ammo, u yerda tirik qonunlar yoʻq. Nimaiki partiya istaklariga uygʻun boʻlsa, shularning barchasi qonuniy. Uning manfaatlariga zid har qanday holat, xatti-harakat esa gʻayriqonuniy. Mantiqan qaralganda, partiya – kishilar jamoasi, yaʼni asar bir guruh kishilar istagi amalga oshirilishi doimo qonuniy sanalgan Ummoniya haqida.

Partiyaning gʻoyalari matematik aksiomaga oʻxshaydi, uni qanday boʻlsa, shunday qabul qilishga majbursan, nega va qanday qilib degan “oʻrinsiz” savollarga isbot talab qilinmaydi. Partiyaga shaxs emas, individ, ongsiz individ kerak.

“1984” asari uzoq yillar davomida (u 1949-yil chop etilgan) sovet makonida tarqalmaganini toʻgʻri tushunish mumkin. Asar kapitalistlarning xuruji sifatida avtoritar rejimlar tomonidan inkor etilgan.

Unda tasvirlangan Ingsos (ingliz sotsializmi) jamiyatida bir necha vazirlik faoliyat yuritadi — Haqiqat vazirligi, Muhabbat vazirligi, Farovonlik vazirligi. Lekin biz qoʻllaydigan “ismi jismiga monand” tushunchasi shu nuqtada oʻz maʼnisini batamom yoʻqotadi: Haqiqat vazirligida haqiqatdan boshqa hamma narsa bor. Farovonlik vazirligi istalgan narsaga xizmat qilishi mumkin, faqat farovonlikka emas. Muhabbat vazirligining vazifasi esa muhabbatni tag-tomiri bilan yoʻqotish. Shunga qaramay, Ummoniyada faqatgina Katta Ogʻaga nisbatan muhabbat boʻlishi mumkin. “Katta Ogʻaga itoat qilish — bari ular uchun sevimli mashgʻulotlar”.

Kundalik buyumlarning nomi ham partiyaning sharafini eʼtirof etish uchun qoʻyilgandek goʻyo: gʻalaba sharobi, gʻalaba sigaretalari, gʻalaba uyi... Hamma narsa partiyaning mutlaq gʻolibligi nishonasi. Oʻz navbatida, uy xarob ahvoldaligi, sharob jigʻildonni qaynatishdan boshqasiga yaramasligi, sigaretalarning kayfni uchiruvchi achimsiq taʼmini tasvirlash orqali yozuvchi bu gʻoliblikning moʻrtligiga ishora qiladi. Axir, bu sharoitda yashayotgan jamiyatda qilib, “oʻtgan yilga nisbatan oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, uy anjomlari, doshqozonlar, yonilgʻi, kemalar – hamma narsa koʻpayadi”. Ummoniyada faqat “jinoyatlar va aqldan ozishlar kamayib, yildan-yilga, daqiqadan-daqiqaga hamma va hamma narsa shiddat bilan yangi va yangi choʻqqilarga koʻtarilishi” mumkin. Shu zaylda har kuni “teleekran afsonaviy statistikani vulqonday otishda davom etadi”.

Zohiran hammada va har joyda tuzumdan rozilik, hayotdan mamnunlik namoyon. Boshqa chora ham yoʻq, har qadamda teleekran va mikrofonlar taʼqib qiladi, “Katta Ogʻa seni kuzatib turibdi” — uning nigohlaridan pana joy yoʻq, “bosh chanogʻingning ichidagi bir necha santimetr kub xayoldan boshqa narsa senga tegishli emas”. Bundan boshqa chora yoʻq: yiroqda tomlar orasida politsiya guruhi vertolyoti, hammasidan oʻtadigan Fikrlar politsiyasi fuqarolarni toʻliq nazorat qiladi.

Botinan esa kishilarda tuzumdan norozilik kayfiyati hukmron. Lekin hech kim sir boy bermaydi. Oʻtaketgan ingsosparast Parson ham tushida “yoʻqolsin Katta Ogʻa!” deya xitob qiladi, bayroqbardorlik va shiorlarni qichqirib aytishda peshqadam boʻlgan Juliya hissiyotlariga erk beradi, mamlakat yangi tilini ishlab chiqishda jonbozlik koʻrsatadigan Saym ham dabdurustdan “yoʻqolib” qoladi.

Asar bosh qahramoni Uinston Smit Haqiqat vazirligida tarixni soxtalashtirish (aslida “bir safsataning oʻrniga boshqa safsatani toʻqib chiqarish”) bilan mashgʻul boʻlsa-da, partiyaga isyon, Katta Ogʻaga nafrat hissi bilan yashaydi, Juliya bilan ishqiy munosabatlar oʻrnatib, oʻz isyonini namoyish qilgandek boʻladi. Partiyaga qarshi tuzilgan maxfiy “Birodarlik harakati”ga qoʻshilishga intiladi, quyi qatlam — prollar bir kun kelib partiyani agʻdarishidan umid qiladi.

Asardagi eng ziddiyatli shaxs — OʻBrayen. Dastlab “Birodarlik harakati”ning tarafdori kabi koʻrinsa ham, partiyaning ashaddiy rahnamosi, Fikr politsiyasi aʼzosi. U partiya qarashlarini jon-jahdi bilan targʻib qilsa-da, ich-ichidan oʻzining nohaqligi-yu Uinstonning haqligini tan olayotgandek taassurot qoldiradi. U “gaplashsa boʻladigan yagona odam”. Biroq, u hokimiyatning shunday qurilishi, jamiyat nazorat etilishiga rozi, shuning uchun OʻBrayen nohaqligini bila turib, oʻrnatilgan tartibni saqlashga urinadi. Jamiyatning xotirasi sust, kecha olqishlangan kishi toʻsatdan yoʻqolib qolsa ham hech kimda savol paydo boʻlmaydi, uni hech kim qidirmaydi. Negaki, barcha fuqarolar yoʻqolgan kishi allaqachon jisman yoʻq qilinganiga ishonadi. Baʼzan bunday kishilar sud zallarida paydo boʻlib, kimgadir qarshi koʻrsatma berish uchun “tirilib ketadi”.

Jorj Oruell oʻz asari orqali, balki oʻtmishni tasvirlagan, balki kelajakni bashorat qilgandir. Kimdir nafrat daqiqasida nafratlanayotgan yoki nafratlanishga majburlangan boʻlishi, ikki karra ikki besh deyishni istamagani uchun birov tirik murdaga aylantirilishi, ongsizlik holatidagi Parson esa bizga zamondosh boʻlishi mumkin.

Kitobning oxiriga yetmay turib, oʻquvchida fikr uygʻonadi: bizni hozir aldashmayaptimi? Balki, asar bilan tanishgan kishi statistika, keltirilayotgan yangiliklar, olamshumul marralar haqidagi hikoyalarga shubha bilan qaray boshlar. Oruell dahshatli, qaygʻuli voqealarni, shu bilan birga siz va bizga tanish haqiqatni tasvirlaydi. U kishilarni manqurt boʻlmaslikka, fikrlashga, oʻz soʻzini aytishga chaqiradi, soʻz va fikr erkinligi mavjudligini eslatadi. ​

Kitob haqida OAV va mashhurlar fikri:

"O'qish shart"
— The New York Times

"O'tgan asrning hech bir romani Jorj Oruellning 1984 romanidan ko'ra ko'proq ta'sir ko'rsatmagan"
— The Atlantic

"XX asrning eng muhim romanlaridan biri"
— The Guardian