Tajvidli mus'haf, Qur’oni Karim – mus'hafi sharif A4 (Dorul-ma’rifa)

MUS"HAF BILAN TANISHUV

Alloh taoloning inoyati bilan bir necha yillik urinishlardan so‘ng «Dorul-ma’rifa» nashriyoti ushbu mus'hafi sharifni tayyorlab, siz azizlarga taqdim etmoqda. Maqsadimiz ‒ Qur’onni o‘quvchilarga tilovat asnosida Hafs ibn Sulaymon ibn Mug‘iyra al-Asadiy al-Kufiy tobe’iy Osim ibn Abu Najud Kufiydan rivoyat qilgan qiroatga muvofiq, tajvid ahkomlariga rioya etishda yordam berishdir. Osim bu qiroatni Abu Abdurrahmon ibn Habib Sulamiydan, u Usmon ibn Affon, Aliy ibn Abu Tolib, Zayd ibn Sobit va Ubay ibn Ka’bdan, ular Nabiy Muhammad sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilganlar.

Quyida ushbu mus'hafda qo‘llangan manhaj bilan tanishamiz:
To‘q qizil rang lozim mad o‘rinlariga ishora qiladi. Lozim mad 6 harakat cho‘zib o‘qiladi. Bir harakat taqriban yarim soniyaga to‘g‘ri keladi.
Masalan:     
Och qizil rang vojib mad o‘rinlariga ishora qiladi. Vojib mad 4, 5 harakat cho‘ziladi. Bu qoida Shotibiy tariqiga ko‘ra, muttasil madni ham, munfasil madni ham, katta silani ham o‘z ichiga oladi.
Masalan: 
Zarg‘aldoq rang joiz mad o‘rinlariga ishora qiladi. Joiz madni 2, 4 yoki 6 harakat cho‘zish joiz. Joiz mad oriz sukunli mad hamda liyn maddan iboratdir. Masalan:
Och zarg‘aldoq rang ba’zi tabiiy madlarga hamda kichik silaga ishora qiladi. Xususan, bu rang aslida mushaflarni yozgan kotiblar Usmon mushafida yozmay ketgan va keyinroq zavobit ilmi ulamolari qo‘shgan harflarni anglatadi. Biz ularni 2 harakat cho‘zish vojibligiga ishora sifatida ushbu rang bilan ajratdik. Masalan:
Yashil rang g‘unna o‘rinlariga ishora qiladi. Gʻunna burundan chiqadigan ping‘illoq tovush bo‘lib, 2 harakat miqdorida cho‘ziladi. Bu rang quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

‒ Gʻunnali idg‘om. Bunda nӯn va tanvin idg‘om qilinayotgan harfga rang berdik, chunki g‘unna o‘sha harfda hosil bo‘ladi.

‒ Ixfo. Bunda nӯn va tanvinga rang berdik, chunki aynan ularda g‘unna qilinadi.

‒ Iqlob. Bunda qo‘shimcha qilingan kichik mӣm harfiga rang berildi, chunki g‘unna unda bo‘ladi.

‒ Tashdidli nӯn va tashdidli mӣm. Gʻunna o‘rinlarida shunday rang berish orqali g‘unna mustaqil bir kalimada bo‘lsa, doimo lozimligi, lekin o‘zidan oldingi yoki keyingi kalimaga bog‘liq bo‘lsa, faqat vasl holatida (ulab o‘qilganda) kerak bo‘lishiga ishora qildik. Buning tafsilotlari tajvid ilmida o‘rganiladi.

Kulrang ba’zi o‘qilmaydigan harflarni anglatadi. Ular ikki xil bo‘ladi:
Birinchisi, umuman o‘qilmaydigan harflar:
1. Shamsiy lām:
2. Talaffuzga xilof yozilgan harflar:
3. Farqlovchi alif:
4. So‘z ichidagi bog‘lovchi hamza:
5. Alifchani ko‘tarib turgan shakl:
6. So‘zning ichidagi iqlob:

Ikkinchisi, idg‘om va iqlob qilinganda o‘qilmaydigan harflar:
1. Idg‘om qilinayotgan nӯn va tanvin:
2. Mӣmga iqlob qilingan nӯn:
3. Jinsdoshiga idg‘om qilinganda o‘qilmaydigan harflar:
4. Tusdoshiga idg‘om qilinganda o‘qilmaydigan harflar:

Bulardan tashqari, vasl qilib (ulab) yoki ajratib o‘qiganda tushib qolishi mumkin bo‘lgan harflarni o‘z holicha qoldirdik.
To‘q ko‘k rang tafximni (yo‘g‘onlikni) bildiradi. Och ko‘k (moviy) rang qalqala qilinadigan sokin harflarga (ق, ط, ب, ج, د) ishora qiladi.
Shuningdek, oyat oxirida vaqf qilinganda (to‘xtaganda) qalqala qilinadigan harflar ham shu rangda yozildi.

QIROAT MUTAXASSISLARI UCHUN TUSHUNTIRISH
1. Tajvidning ko‘pgina qoidalari vaqf va ibtidoga (o‘qishda to‘xtashga va o‘qishni boshlashga) qarab, o‘zgarib turadi. Zavobit ilmi ulamolari vaqf qilish (to‘xtash) joiz, matlub yoki lozim bo‘lgan o‘rinlarni turlicha belgilashgan. Bu borada «Dorul-ma’rifa» nashriyoti salafi solihlar tanlagan yo‘lni tutib, mushaflarda bitilganidek, oyatlar so‘ngida vaqf qilishni sunnat deb e’tibor qildi.
Bunga Ummu Salama roziyallohu anhoning hadisi dalolat qiladi. Ummu Salama roziyallohu anhodan Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning qiroatlari haqida so‘rashganda «U zot qiroatlarini oyat-oyat qilib, bo‘lib o‘qirdilar», degan. Bu hadisni Abu Dovud «Sunan»da «Harflar bobi»da, Termiziy «Qur’on savobi»da, imom Ahmad o‘zining «Musnad»ida (6-juz, 36-sahifa) keltirgan va Bayhaqiy «Shu’abul-iymon»da shuni ixtiyor qilgan.
Biz bu mus'hafda tanlagan yo‘l mus'haf xattotlari Qur’oni Karimdagi idg‘om, iqlob va ixfolarni belgilaydigan uslubga ham muvofiqdir. Shunga ko‘ra, bunday paytda Alloh taoloning  degan so‘zidagi kabi lozim vaqf bo‘lsa ham, tajvid olimlarining «Qur’onda vojib vaqf yo‘q» degan qoidasiga ko‘ra, yuqorida aytilgan uslubda qayd etildi. Biz oyatlarning oxirida va suralarning yakunida cho‘ziladigan madlarga ishora qilish bilan kifoyalandik. Zotan, o‘rganuvchilar uchun oyatlarning oxirida  vaqf qilish (to‘xtash) oson va qulaydir.

2. Barcha lozim madlar to‘q qizil rangda berildi, uning turlari ajratilmadi, chunki ularning barchasida ham mad bir xil, ya’ni 6 harakat cho‘ziladi. Shuning uchun biz bu rangni kalimadagi lozim madda cho‘ziladigan unlining harfiga, harfiysida esa harfni harakatlari bilan ifodalab kelayotgan harfga berdik.

3. Muttasil mad, munfasil mad va katta silani bir xil och qizil rangda berdik. Bu Shotibiy tanlagan usul bo‘lib, uning nazdida bunday madlarning barchasini bir xilda cho‘zish vojibdir. «Toyyibatun-nashr» tariqida munfasilni 2 harakat cho‘zish ham kelgan, lekin biz bu yerda Shotibiyning tariqini olganmiz.
Bu madlarning necha harakat cho‘zilishi haqida Shotibiydan aniq dalil kelmagan, biroq qiroatlarni u kishidan naql qilgan roviylar bu madlarni 4 harakat bilan ham, 5 harakat bilan ham o‘qishgan.

4. Oriz sukundagi, shuningdek, liyndagi joiz madni zarg‘aldoq rangda belgilash bilan cheklandik. Bu ham Shotibiy tanlagan yo‘ldir. Lekin har ikki mad ham oriz sukunga bog‘liq bo‘lib, ularni cho‘zish qorining ixtiyorida bo‘lgani uchun buni barcha o‘rinda ko‘rsatishning iloji yo‘q. Shuning uchun faqatgina oyatlar so‘ngidagi oriz madlargina ko‘rsatildi. Zotan, oyatlar oxirida to‘xtash sunnat bo‘lib, yuqorida aytilganidek, o‘rganuvchi uchun qulaydir. Binobarin, qori va qoriyalar uzun oyatlardagi oriz mad va liyn kelgan o‘rinlarda vaqf qilishga (to‘xtashga) majbur bo‘lib qolishsa, yuqorida aytilganidek, maxsus rang bilan belgilanmagan bo‘lsa ham, tajvid qoidalariga rioya qilishni unutmasligi lozim.
Shuningdek, idg‘om, iqlob va ixfolar ikki oyat orasida yoki suralar o‘rtasida kelgandagi g‘unnaga hamda ikki oyat o‘rtasidagi madlarga ham rang berilmadi.

5. Ba’zan hazf qilingan kichik harflar mad harflaridan bo‘lmasa, ularga rang berilmadi. Bu yerda kichik harf kasrali «yā» harfini ifoda etgan. Shuning uchun bu kabi harflarga zarg‘aldoq yoki och zarg‘aldoq rang berilmadi, chunki maqsadimiz xattotlar yozmagan, lekin cho‘zilishi lozim bo‘lgan madlarni eslatish, xolos.

6. O‘quvchini chalg‘itmaslik uchun tanvinning ikki harakatini birgalikda rangli qilindi, chunki bunda tanvinning hukmi o‘zgarmasligi barchaga ma’lum.

7. Idg‘omdagi g‘unna o‘sha idg‘omni qabul qilayotgan harfda, iqlobda nӯn va tanvin ustidagi kichik mӣm (م) harfida, tashdidli nӯn va mӣmda esa ularning o‘zida bo‘ladi. Bularning barchasi hammaga ma’lum. Biroq, g‘unna ixfoda nӯn va tanvinda bo‘ladi va ularning o‘zi talaffuz qilinmaydi. Shuning uchun izlanishlar natijasida o‘rganuvchiga g‘unna qilinadigan joyni eslatishning o‘zi yetarli ekan, degan qarorga kelindi. Gʻunnani maromiga yetkazib ado etish uchun esa, avval aytilganidek, qiroat olimlariga murojaat qilinadi.

8. Shamsiy lāmni ham kulrangda berdik, jumladan,  va shu kabi boshqa hollarda ham. Bu ham shamsiy lām qoidasi asosida qayd etildi va bunda  so‘zida mushaf xattotlari tanlagan yozuvga rioya qilindi.

9. Kalimaning ichida kelgan bog‘lovchi hamza ham kulrangda berildi, chunki uni talaffuz qilish hech qaysi holatda to‘g‘ri bo‘lmaydi. Bu yerda qoida shuki, agar o‘sha bog‘lovchi hamzadan oldingi harfda keyin qaytarib o‘qib, ulab ketmoqchi bo‘lsa ham, mustaqil so‘z bo‘lgani uchun vaqf qilish durust bo‘lsa, u holda u so‘z boshidagi bog‘lovchi hamza sanaladi. Agar bog‘lovchi hamza oldida mustaqil so‘z turgani uchun to‘xtashning imkoni bo‘lmasa, u holda hamza ichki hisoblanadi. Bu yerda oldinroqdan qaytarib, ulab o‘qib ketmoqchi bo‘lsa ham,  deb vaqf qilish hech qachon to‘g‘ri bo‘lmaydi.
Umuman olganda, bog‘lovchi hamza ب ،ت ،و yoki ف kabi ajratilmaydigan harflar bilan kelsa, bu paytda hamza ichki hisoblanadi va hech qachon o‘qilmaydi.

10. Talaffuzga xilof yozilgan harflar ham kulrangda berildi. Bu bilan ajam musulmonlar talaffuzga xilof yozuvga duch kelgandagi muammoni hal qilgan bo‘ldik va ayni paytda Usmoniy rasmni ham saqlab qoldik.
Hamzaning tayanchi shakl bo‘lsa ham, ا ‒ alif, و  ‒ vāv yoki‒ ي  yā bo‘lsa ham, uni kulrangda bermadik. Agar rasmi xat imlo qoidalariga xilof kelsa, hamzaning tayanchini zamonaviy imlo qoidalariga e’tibor bermay, Qur’on rasmi xatida yozdik. Ammo hamza aslida o‘zi tayanchsiz yozilgan bo‘lsa, u holda kiritilgan tayanchni kulrang qildik.

11. Alifchaning tayanchi o‘qilmasligini kulrang bilan belgilab ko‘rsatdik. Aslida mushaf xattotlari Usmon mushafini yozayotganda bunday tayanchlarni ko‘pincha tashlab ketgan bo‘lib, ularni faqat ma’lum o‘rinlardagina yozishgan. Biz ana shu o‘rinlardagi ushbu tayanchlarni kulrangda berdik.

12. Idg‘om qilinadigan barcha harflarni kulrangda berdik. U to‘liq idg‘om bo‘ladimi, noqis bo‘ladimi, g‘unnalimi, g‘unnasizmi, jinsdoshmi (mutajonis), tusdoshmi (mutaqorib), farqi yo‘q. Ammo o‘rganuvchini chalg‘itmaslik uchun turdosh (mutamosil) idg‘omda idg‘om qilinayotgan harf kulrang qilinmadi. Chunki biz o‘quvchi kulrang harfni o‘qimay ketishini nazarda tutganmiz, bu esa turdosh idg‘om qoidasida busiz ham bor. Turdosh harflarda o‘quvchi asosan ushbu ikki harfni tashdidli qilib o‘qishi muhim. Ularning birinchisini sokin, ikkinchisini harakatli bir xil harf qilib o‘qiydimi yoki tashdidli harf qilib o‘qiydimi, endi o‘rganayotgan odamga nisbatan hech qanday o‘zgarish bo‘lmaydi. Qur’onda xattotlar ikkita harf bilan yozgan bir so‘zdagi turdosh harflar yo‘q. Yuqorida aytilganidek, bu holatni shamsiy lāmdagina kuzatish mumkin. Masalan:

13. Mӣmga aylangan nӯn ham kulrangda berildi:  Bunga tanvinni kiritmadik, chunki mushaf xattotlari buni oldindan hisobga olishgan: tanvinni tushirib qoldirib, bitta harakatni olib qolishgan va kichkina mӣm harfini qayd etishgan.

14. To‘q ko‘k rang quyidagi o‘rinlarda qo‘llandi: fatha va zammadan keyin kelgan lafzi jalolada; yo‘g‘on ر nutq tovushi uchun; isti’lo     (خ ،ص ،ض ،غ ،ط ،ق ،ظ) harflarida.
Bilib qo‘yish kerakki, yo‘g‘onlik mazkur harflar fathadan so‘ng kelib, ortidan alif kelganda eng yuqori darajada, kasra bilan kelganida esa eng quyi darajada bo‘ladi.

15. Och ko‘k rang qalqala harflarining kichik qalqala holatlarida berildi. Oyatlar so‘ngida vaqf qilganda bo‘ladigan katta qalqalada esa 1-bandga ko‘ra, harakatlar oddiy qora rangda berildi, ko‘k rang qilinmadi.

«Dorul-ma’rifa» nashriyoti ushbu ulug‘ ishni amalga oshirgan doktor Muhammad Habash janoblariga minnatdorchilik bildiradi. Shuningdek, ushbu ishni qo‘llab-quvvatlab, qimmatli fikrlarini bildirib, ruhlantirib turgan shayx Kuraym Rojih va Muhiddin Kurdiy hazratlariga, doktor ustozlar Muhammad Sa’iyd Ramazon Butiy, Vahba Zuhayliy, Muhammad Abdullatif Farfur, Muhammad Zuhayliy janoblariga tashakkurlar izhor qiladi.
Qur’oni Karimni Alloh taolo «Qur’onni tartil bilan o‘qi!» deya buyurganiga muvofiq tilovat qilishni osonlashtirish maqsadida ushbu ishga baraka tilab, uni olqishlagan Islom olamidagi barcha fozil ulamolarga ham chin qalbdan tashakkurlar aytib qolamiz.
Bularning barchasidan oldinu keyin Alloh azza va jallaga shukrlar qilamizki, bizni bu muborak ishni amalga oshirishga hidoyat qilib, muvaffaq etdi.
Barcha maxluqotlarning afzali, ummiy Nabiy Muhammad sollallohu alayhi vasallamga hamda u zotning ulug‘ olu ashoblariga va Qiyomatga qadar ularga ergashganlarga eng pokiza salotu salomlar bo‘lsin!
«Dorul-ma’rifa» nashriyoti, Damashq.