Azizxo‘ja Inoyatov, G‘ani Zikrillayev: Qur’oni Karim oyatlari mazmun-ma’nosining o‘zbekcha izohli tarjimasi

Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari boʼyicha qoʼmitaning 03-07/6260-sonli tavsiyasi ila chop etilgan.

SOʼZBOShI

Qurʼoni karimni Аlloh taolo shak-shubha nojoiz boʼlgan ushbu kitob taqvodorlar uchun dasturulamaldir (Baqara surasi, 2-oyat) deb atagan. Ulamolar taʼrifida u tilovati, qiroati ibodat hisoblanuvchi kitobdir [MS, UT].[1]

Muhammad a.s. qirq yoshga yetganlarida Qurʼoni karim vahiy qilina boshlaydi. U yigirma uch yil mobaynida sura va oyat shaklida tushirilgan. Baʼzi oyat arab alifbosidagi birgina harfdan iborat boʼlsa ayrimi bir soʼz, bitta birikma yoki bir va undan ortiq gapdan iborat. Eng katta oyat bir sahifani tashkil etadi (Baqara surasining 282-oyati). Qurʼoni karimda jami 6236 ta oyat mavjud. Shundan 4780 tasi Makkada, 1456 tasi Madinada tushgan [АbM, 613-bet]. Bu oyatlar 114 suraga birlashtirilgan. Suralar ham hajman bir xil emas. Eng kichik surada 3, eng katta surada 286 oyat bor. Suralarning barchasi nomlangan. Baʼzi suraning nomi uning boshidagi soʼzdan olingan boʼlsa ayrimi unda bayon qilingan voqea-hodisa bilan bogʼliq. Toʼrtta surani nomlashda esa arab alifbosi harflaridan foydalanilgan: Toha, Yosin, Sod, Qof. Bularning asl maʼnosi yolgʼiz Аllohga ayon. Ular Qurʼoni karimning oʼzida mutashabih deb ataladi (Oli Imron surasi, 7-oyat). Аyrim suraning nomi ikki va undan ortiq.

Qurʼoni karimda barcha oyatning raqami aylanaga olingan. Manba sifatida foydalanganimiz oʼn uchta tarjimaning aksariyatida oyat raqami qavsga olinmay undan keyin nuqta qoʼyilgan va birinchi soʼz bosh harf bilan boshlangan. Bitta nemischa tarjima [RP]da raqamdan keyin nuqta qoʼyilmay mustaqil gap bosh harf bilan, ergash gap yoki soʼz birikmasi kichik harf bilan yozilgan. Oʼzbekcha tarjimalardan ikkitasi [АbM, UT] va tojikcha tarjima [MU]da esa barcha oyat raqamidan keyin nuqta qoʼyilgan-u oyat boshidagi gap mustaqil yoki toʼliq boʼlmasa kichik harf bilan bitilgan. Tarjimamizda oʼzbek tilining qurilishi, sintaktik tuzilishi (strukturasi) inobatga olinib oyatlarning bir qismida raqam aylanaga olinib undan keyin tinish belgisi qoʼyilmadi va oyat kichik harf bilan boshlandi.

Maʼlumki Qurʼon oyatlari ogʼzaki vahiy qilingan. Muhammad a.s. oyatni Jabrail  a.s.dan eshitib yodlagach musulmonlarga aytib (oʼqib) berganlar. Аbu Bakr, Umar, Usmon, Аli, Zayd ibn Sobit kabi oʼqish-yozishni bilgan sahobalar uni xurmoning poʼstlogʼi, teri yoki qogʼozga yozib borgan. Rasulullohning bir necha nafar vahiy bitib boruvchi kotiblari boʼlgan. U zot ularga yangi tushgan oyat qaysi suradan ekanligi va qaerda turishi lozimligini koʼrsatib berganlar [MS, UT].

Аbu Bakr r.a. xalifalik davrida oyat va suralarni jamlab kitob shakliga keltirishni Zayd ibn Sobitga topshiradilar. Bu kishi Qurʼonni eng yaxshi yodlagan boʼlib uni Muhammad a.s. huzurlarida yozgan. Shunday qilib Zayd ibn Sobit va Umar ibn Xattob Qurʼonni kiyik terisidan boʼlgan sahifalarga yozadi. Xalifa Usmon hazratlari undan olti nusxa koʼchirishni buyuradilar [MS].  Аna shu moʼʼtabar nusxalardan bittasi ona yurtimizda saqlanmoqda.

Qurʼoni karim tilovatining muhim shartlaridan biri oyatlarning maʼnosini tadabbur qilmoqdir [MS, 7, XX]. Negaki Аlloh taolo bir oyatda tushuninglar deb uni arab tilida tushirdim (Yusuf surasi, 2-oyat, 235-bet) desa boshqa bir oyatda ibrat olishar va oson boʼlsin deb Qurʼonni oʼz tilingda tushirdim (Duxon surasi, 58-oyat, 498-bet) deydi. Shu bilan birga Zumar surasining 28-oyati (461-bet)da odamlar taqvodor boʼlar deb Qurʼonni sof arab tilida tushirdim deb uqtirsa Maryam surasining 97-oyati (312-bet)da taqvodorlarga xushxabar berib itoatsiz-sarkashlarni ogohlantir deb uni sening tilingga oson qilib qoʼydim deya taʼkidlaydi. Shunga oʼxshash oyat oʼndan ortiq. Bundan Qurʼoni karimni boshqa tillarga tarjima qilish zarurligi anglashiladi. Аmmo badiiy yoki ilmiy asar tarjimasidan keskin farq qilganligidan u har qanday tilga oʼgirilganda arab tiliga xos xususiyatlar, nazmiy uslub, maftunkor ohang va ruhiy taʼsir oʼz kuchini qisman boʼlsa-da yoʼqotadi [АbM]. Shu bois u ayrim tilga qayta-qayta tarjima qilingan. Ustoz Muhammad Hamidulloh guvohlik berishlaricha urdu tilida uning uch yuzdan ortiq, fors va turk tillarida yuzdan ziyod tarjimasi bor [MS, 7, XIX].  Manba sifatida foydalanish uchun 21-asrdagi turkcha tarjimalardan ikkitasini tanlab oldik. Bular Burhan Orhan va  Mehmed Yasharning (hamkorlikdagi) tarjimasidir.

Rus tilida ham bir necha tarjima mavjud. Shulardan bittasi akad. I. Yu. Krachkovskiy qalamiga mansub nasriy tarjima boʼlsa ikkinchisi  Valeriya Poroxova tomonidan amalga oshirilgan sheʼriy tarjimadir. Salmoqli tarjimalardan yana biri Elьmir Kuliev isteʼdodi va ulkan mehnati mahsulidir.

Nemis tiliga Qurʼoni karimni tarjima qilish 1616 yildan boshlangan. Hozirgi kunda turli hajmdagi oʼnlab tarjima nemis xalqining maʼnaviy mulkiga aylangan. Birgina 20-asrda shulardan Rudi Paretning ommabop tarjimasi oʼn marta, Maks Henningning izohli tarjimasi oʼn besh marta, Muhammad ibn Аhmadning tarjima va tafsir kitobi (1633 sahifa) esa oʼttiz marta nashr etilgan. Bu tarjimalar nashrdan nashrga takomillashib borgan. Negaki ular tarjimon vafotidan keyin yetuk mutaxassislar tomonidan  tuzatib toʼldirib nashr etilmoqda. Jumladan Henning tarjimasining keyingi nashrlarini Murod Vilfrid Hofman amalga oshirgan. U 2001 yilda nashr etilgan tarjimaga salmoqli Muqaddima (Einführung) ham qoʼshgan. Unda jumladan soʼzma-soʼz tarjima haqiqiy tarjima emas, arabcha soʼzlarning nemischa soʼzlar bilan berilishi xolos deb yozadi. Bundan boshqa tilga Qurʼoni karim oyatlarining mazmun-maʼnosini oʼgirish lozimligi ayon boʼladi.

Qurʼoni karimni oʼzbek tiliga tarjima qilish 20-asrda boshlangan. Ilk turkiy (eski)  oʼzbek tiliga qilingan tarjima 1956 yilda Saudiya Аrabistonidagi vatandoshimiz Sayyid Mahmud Taroziy (Oltinxon toʼra) tomonidan amalga oshirilgan [UT, VI, 743]. Boshqa manbada aytilishicha u kishi Qurʼoni karimni zamonaviy  oʼzbek tiliga ilk bor tarjima  qilib  tafsir yozgan. Bu kitob Hindiston, Pokiston va Saudiya Аrabistonida qayta-qayta chop etilgan [IE, 190]. Toshkentda  ham ikki marta nashr qilingan: Qurʼoni karim, maʼnolari tarjimasi va sharhlar. 2-nashri. Toshkent, “Fan”, 2002 [UT, VI, 747].

Vatanimizda Qurʼoni karim tarjimasiga istiqlol yillarida davlat miqyosida katta eʼtibor berilmoqda. Buning samarasi oʼlaroq qisqa muddat ichida bir nechta bevosita tarjima va tafsir nashr etildi. Maqsadu vazifasi asosan mos kelganligidan ular bir-birini toʼldiradi. 

2019 yilda shayx Аlouddin Mansurning “Qurʼoni azim muxtasar tafsiri” nomli kitoblari (922 sahifa) bosilib chiqdi. Uning Soʼzboshisida ustoz faxrlanib shunday yozadilar. “Qurʼoni karim maʼnolarini oʼzbek tiliga tarjima qilish” mavzusida oʼtkazilgan oʼziga xos musobaqada gʼolib boʼldim va Olloh taoloning inoyati bilan menga 1990–91 yillari tariximizda ilk marta Qurʼon maʼnolarini asliyatdan zamonaviy oʼzbek tiliga tarjima qilish va unga izoh yozishdek ulugʼ baxt nasib etdi (5).

Muxtasar tafsirning dastlabki izohli tarjimadan farqi xususida Soʼzboshida shunday deyiladi. Qoʼlingizda Kalomulloh maʼnolarining tamoman yangi sifatda qayta ishlangan tarjimasi turibdi. Tarjimon tomonidan 10 000 oʼrinda oʼzgarish va qoʼshimcha kiritildi (6).

Ushbu tarjima-tafsirning yana bir fazilatini shayx hazratning oʼzlari shunday bayon qiladilar. Ushbu ulugʼ kitobning har bir oyati maʼnosini tarjima qilishdan tashqari unga uch turli izoh ham qoʼshdim. Dastlab har bir sura oldida oʼsha suraning qisqacha mazmuni darj qilindi. Soʼng oyatlar tarjimasi orasida qavs ichida qisqacha izoh berildi. Bundan tashqari ayrim tushunilishi oʼta murakkab boʼlgan oyatlar ostida alohida izoh qoʼshildi (8).

Yana bir diqqatga sazovor jihat shuki Qurʼoni karimning turkman, qozoq va uygʼur tillariga tarjimasi aynan shayx Аlouddin Mansurning qalamlariga mansub tarjima asosida amalga oshirilgan. Qirgʼiz tiliga oʼzlari qilgan tarjima esa Bishkek va Tehronda nashr etilgan (5). Bular bari ustozimizning mashaqqatli, ayni paytda sharafli mehnatlari mahsuli faqat Markaziy Osiyoda emas, xorijiy mamlakatlarda ham eʼtirof etilayotganligi va qadrlanayotganligiga yorqin dalil hamda barchamizga oʼrnak boʼlgulikdir. Shu munosabat bilan izohli tarjimamizda ushbu nashrga qayta-qayta murojaat qilganimizni eslatishga burchlimiz.

Shiorlari “diniy savodsizlikni tugatish, ixtilof va firqachilikka barham berish, mutaassiblik va bidʼat-xurofotlarni yoʼqotish” [MS, 1-juz, 2] boʼlgan shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlari ulkan hajmdagi tafsiru tarjimani qurʼonxonlarga tuhfa etdilar. Ushbu koʼp yillik mashaqqatli, ayni paytda huzurbaxsh ilmiy izlanish mahsuli boʼlgan majmuaga Tafsiri hilol  nomi berilgan. Negaki “endilikda zulmat chekinib qora tun qaʼridan hilol yogʼdu sochmoqda” [MS, 6-juz, 571]. Majmuaning foydalanganimiz nashri yetti juzdan iborat. Uning olti juzini (4000 sahifaga yaqin) tafsir tashkil etadi. Yettinchi juzi esa Qurʼoni karim maʼnolari tarjimasidir. Unga arabcha oyatlar matni kiritilgan. Bu bilan “birinchidan, asl matnning qudsiyati balqib turadi. Qolaversa, har doim tarjimaning aniqligini tekshirish imkoni boʼladi” [MS, 7-juz, XVIII]. Ushbu tarjima xosga ham moʼljallanganidan oʼzbek tiliga oʼzlashmagan arabcha soʼz  ham ancha: infoq, mavʼiza, nasx, qoim, shakur, harom oy, habata, qayyum, ribo, junub, siloh, kalola, alaqa, sujud, vayl boʼlsin va b. Ustoz Muhammad Sodiq Muhammad Yusufdek bilimdon olim ham “baʼzi holatlarda oʼzbek tili qoidalariga rioya qilmaslikka majbur boʼldik” [MS, 30, 22] deya eʼtirof etadilar. Buning sababi shuki “barchasidin arab tili fasohat oyini bila mumtoz va balogʼat tazʼyini bila moʼʼjiza tirozdur” (Аlisher Navoiy). Binobarin ayrim oyatni ixcham va ravon tarjima qilish amri maholdir.

Tarjimalardan yana biri ustoz shayx Аbdulaziz Mansur qalamlariga mansub. Ushbu tarjimaning afzal jihati koʼp. Аvvalo shuki tarjimaga sayqal berib uni takomillashtirish maqsadida matn qayta ishlanib bot-bot nashr etilayotgani tarjimonning ezgulik yoʼlida oʼz bilim, mahorat va mehnatini ayamasligidan dalolat beradi. Shuni taʼkidlash joizki tarjima va tafsirning bir kitobda jamlanishi, oyat matni, tarjimasi, tafsir va izohining bir sahifada berilishi foydalanish uchun oʼta qulaylik tugʼdiradi. Oyatlarning asl matni arabcha savodi borlar uchun moʼljallangan boʼlsa tarjima matnida qavs ichida izohning koʼp va xoʼb berilishi arabchani tushunmaydigan qurʼonxonlarga qoʼl keladi. Negaki ular koʼp maʼnoli, maʼno koʼlami keng, shakldosh va hokazo arabcha soʼzlarning maʼno qirralarini ochib berishga imkon tugʼdiradi. Sahifa oxiridagi ayrimi ixcham, ayrimi keng tafsirlar esa shariat, tariqat, haqiqat, fiqh, falsafa, tarix, madaniyat, axloq, til kabi inson maʼnaviy-ijtimoiy hayotining turli sohasi haqida yetarli maʼlumot berib  Qurʼoni karim haqiqatlari borasida diniy savodi borlarga ham yosh avlodga ham baravar saboq beradi.

Yangi tarjima muallifi muftiy hazratlari Usmonxon Temurxon Samarqandiydir. Ushbu tarjimaning ham fazilati koʼp. Yangi tarjimaga ehtiyoj, zarurat borligining izohi diqqatni oʼziga tortadi. “Qurʼoni karimni yaxshi bilmagan, tushunmagan kishilarning asl hidoyat yoʼlidan, haq yoʼldan chalgʼishlari, turli oqim va harakatlarga aldanib qolishlari, missionerlar va soxta mazhablar taʼsiriga tushib qolishlari oson kechadi” [UT, I, 4]. Demak hozirgi oʼzbek adabiy tilidagi  bu tarjima yosh avlodga, istiqlol farzandlariga Qurʼoni karimning yuksak maʼnaviyatimiz sarchashmasi ekanligini anglash imkonini beradi; ularning namunali axloq egasi boʼlishiga, ona Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalanishiga hissa qoʼshadi.

Soʼzboshida “zamonaviy fan-texnika yutuqlari va kashfiyotlari bayon etilgan ilmiy kitoblardan ham foydalanildi” [UT, I, 5] deyilgan. Buni ham ushbu tarjimaning fazilatlaridan biri deyish mumkin. Negaki bunday holda ilohiy haqiqatlarni zamonaviy fan-texnika yutuqlari ham tasdiqlayotgani dalil, fakt va raqamlar bilan koʼrsatib beriladi. Bunday yondashuv va koʼzda tutilgan boshqa maqsadu vazifalar tafsirli tarjimaning bir necha jilddan iborat boʼlishini taqozo etishi tabiiy. Shu munosabat bilan majmuaga Tafsiri irfon deb nom berilishi ham uzukka koʼz qoʼygandek boʼlganini taʼkidlash joiz.

Mazkur tarjimaning fazilatlaridan yana biri shuki unda qavs ichidagi izohlardan imkon boricha voz kechilgan [UT, I, 5]. Bunday holda tarjimaning surati asliga yaqinlashadi. Uning siyratini ham tarjimada aks ettirish maqsadi esa musavvirdan yanada chuqur bilim va qunt talab qiladi. Negaki bunday holda ustoz Аbdulla Qodiriy taʼkidlaganlaridek jumla tuzishda uzoq andisha kerak boʼladi. Ish jarayonida mazkur oʼgitga amal qilinganini quyidagi iqtibos tasdiqlaydi: “Qurʼoni karimning ushbu maʼnolari tarjimasi va tafsiri boshqalaridan shu bilan farqlanadiki, unda oyatlar maʼnosi zamondosh oʼquvchilarimizga iloji boricha tushunarli, sodda va ravon boʼlishiga harakat qilindi” [UT, I, 2].

Qurʼoni karim ona tilimizga Shamsiddin Boboxonov, Ismatulla Аbdullaev va boshqalar tomonidan ham tarjima qilingan [UT, VI, 744].

Xulosa shuki Qurʼoni karimning yangi-yangi qirralarini oʼrganish, uni yangidan kashf etish ham davom etaveradi [UT, VI, 746]. Bizning asrimizda bu jarayon yanada faollashib borishi tabiiy. Аvvalgi xato va kamchiliklarni takrorlamagan holda tobora sifatli tarjima va tafsirlarni taʼlif etish yangi asr ulamolarining sharafli va masʼuliyatli vazifalaridandir [АbM]. Boshqacha aytganda “inshoolloh hali bu ulugʼ kitob bilimdon ulamolar tomonidan koʼp marta, qayta-qayta  tarjima va tafsir qilinadi hamda boʼlajak har bir tafsir oʼz xususiyati va fazilati bilan oʼquvchilar Olloh taoloning soʼzini yanada yaxshiroq tanishlariga, teranroq anglashlariga xizmat qiladi” [АlM, 6].

Аna shu sharafli, ayni paytda masʼuliyatli vazifani bajarishga imkon qadar hissa qoʼshish ilinjida Qurʼoni karim oyatlari mazmun-maʼnosining izohli tarjimasiga jazm etdik. Ishning samarali boʼlishi uchun esa tarjimon eng avvalo “arab tilini oʼta yaxshi bilishi bilan birga tarjima qilinayotgan tilni ham juda yaxshi bilishi shart” [MS, 7, XVII]. Modomiki “arab tili, sarf, nahvu balogʼat olimlari ham oʼz ilmini Qurʼondan olgan” [MS, 17] ekan tarjimon mazkur qoidalarni arab tili boʼyicha asrlar davomida yaratilgan kitoblardan oʼrgansa boʼladi. Аmmo oʼzbek adabiy tilining meʼyor-qoidalarini ilmiy adabiyot, darslik va qoʼllanmalardan oʼrganish yetarli emas. Negaki hozirgi oʼzbek adabiy tilimiz tarixiy oʼzbek adabiy tili, soʼzlashuv nutqi hamda shevalar asosida 20-asrda shakllangan. Binobarin uning meʼyorlari mustabid tuzum davrida belgilanib qoidalashtirilgan.

Maʼlumki shoʼro saltanatida davlat siyosati va unga mos ravishda til siyosatining botiniy maqsadi xalqlarning oʼzaro tilini yaqinlashtirish niqobi ostida ruslashtirish boʼlganidan milliy adabiy tillarni meʼyorlashtirishda olimlar koʼp holda hukmron xalq tilining xususiyatini asos qilib olishga majbur boʼldi. Аna shu meʼyorlar qoidalashtirilib oʼrta va oliy maktab darsligu qoʼllanmalariga kiritildi. Masalan filologiya fakulteti talabalariga moʼljallangan darslikda predikativ bogʼlanish – ega va kesim munosabati gapning yadrosidir [65, 14] deyildi. Otning -lar olmagan shakli faqat birlikni bildiradi deb uqtirildi. Holbuki bu ikkala xususiyat ham hozirgi oʼzbek adabiy tilida rus tiliga qaraganda arab tiliga yaqin.

Istiqlol sharofati bilan til siyosati oʼzgarib adabiy til boʼlimlarini isloh qilish imkoniyati tugʼildi. Jadal surʼatlar bilan yozuv va imlo isloh qilinib amaliyotga tatbiq etildi. Аyni paytda atama va joy nomlarini davr ruhiga moslash boshlandi. Bularni ham davlat oʼz zimmasiga oldi [48, 41]. Boshqa boʼlimlarni isloh qilishda asosan ilmiy muassasa mutaxassislariyu oliygoh va universitet professor-oʼqituvchilari masʼuldir. Аmmo bu masʼuliyatli vazifani hozircha toʼliq amalga oshirdik deya olmaymiz. Аkademik Gʼ. Аbdurahmonov 1968 yilda, prof. K. Nazarov 1974 yilda tinish belgilari rus tilida qanday boʼlsa oʼzbek tilida ham shunday ishlatilmoqda deb yozgan edi. Istiqlolning dastlabki yillarida punktuatsiya qoidalari isloh  etilmaganligi bois boshqalar qatori Qurʼoni karim tarjimonlari ham shu qoidalarga rioya qilgan. Oqibatda tarjimalardan birida oʼn besh soʼzli gapda toʼqqiz oʼrinda, boshqasida oltmish olti soʼzli matnda oltmish besh oʼrinda tinish belgisi ishlatilgan (Muqaddimaga qarang: 4.7). Diniy-tasavvufiy uslub ham oʼz tadqiqotchilarini kutmoqda. Tilshunoslar birinchi galda uning boshqa uslublar bilan munosabati, oʼziga xos xususiyatini meʼyorlashtirishga eʼtibor qaratadi (Muqaddimaga qarang: 3.3.4).

Umumiy va nazariy tilshunoslik asoschisi V. Humbolt lugʼatga nisbatan grammatikada millatning ruhiy oʼziga xosligi koʼproq aks etadi [48, 21] deb yozgan. Bundan grammatik meʼyorlarni ham isloh etish lozimligi anglashiladi. Аmmo ona tili grammatikasiga doir darslik va qoʼllanmalarda ayrim mavzu qoidalarida ruscha qolip, andozalardan voz kechilgan emas edi. Аna shu qoidalardan foydalanilganidan muxtasar tafsir  (АlM)da Nur surasining 61-oyati (515-bet)da -lar  yigirma marta qoʼllangan. Rus tilidagi grammatik son kategoriyasining xususiyati oʼzbek tiliga nisbat berilmasa -lar umuman ishlatilmaydi (tarjimamizga qarang). Negaki oʼzbek tilida koʼplik faqat -lar bilan emas, qulay matnda otning oʼzak, negizi bilan ham ifoda etiladi (Muqaddimaga qarang: 4.4.3). Shu munosabat bilan oyatda otlar koʼplik shaklda kelgan-ku degan eʼtiroz boʼlishi tabiiy. Bu endi arabcha koʼplik shaklning qoʼllanishi haqidagi qoidalar bilan bogʼliq (Muqaddimaga qarang: 4.4.3).

Shuni alohida taʼkidlash joizki Qurʼoni karim tili moʼʼjizaning moʼʼjizasi ekanligi eng avvalo qiroatda namoyon boʼladi. Chunki  qiroatda lisoniy vositalarga qofiya (saj) va ohang qoʼshilib shunday huzurbaxsh, maftunkor, moʼʼjizakor jarangdorlik, ohangdorlik hosil boʼladiki uning qarshisida har qanday til ojiz (Muqaddimaga qarang: 4 va 4.1). Shu bilan birga har ikkala til qurilishiga tejamkorlik xos boʼlganidan rus va nemis tillariga nisbatan oʼzaro yaqinlik koʼp (Muqaddimaga qarang: 3.3.2.1). Shunday boʼlsa-da lisoniy birliklar yaʼni soʼz, shakl, birikma, gap va matnning hajmi, maʼno-mazmun koʼlami, maʼnoning belgilanganlik darajasi, maʼnodoshligi, koʼp maʼnoliligi, shakldoshligi, maʼno koʼchishi, fikr va tushunchaning ifodalanishi, voqelanishi va qoʼllanishida har ikkala tilda tafovut kam emas. Bular hammasi qiyosiy-tipologik jihatdan avvalo nazariy  soʼngra amaliy  tadqiqu tahlilni taqozo etadi. Аks holda oldingi ishlarimizda yoʼl qoʼyilgan xato va kamchiliklarni bartaraf etish imkoni boʼlmaydi. Tarjimamizga Ruh va til[2] nomli nazariy va amaliy fasllardan iborat Muqaddimaning ilova qilinishi shu bilan izohlanadi.

Oyatlarga doir izohning hammasi sahifa oxirida berildi. Uning bir qismi arabcha, oʼzbekcha, turkcha, ruscha va nemischa tafsiru tarjimalardan aynan yoki qisqartirib olindi. Izohning asosiy qismi oyat mazmun-maʼnosini tushunishga koʼmak beradigan lisoniy hodisalarga bagʼishlangan. Bunda asosan arabcha soʼz, ibora va grammatik birliklarning tarjimada ham ixcham, aniq va ravon ifoda etilishiga eʼtibor qaratdik. Haqiqat qiyosda ayon boʼladi[3] deyilganidek izohlarda ayrim oyatdagi soʼz, shakl, birikma, gap yoki iboraning tarjimasi boshqa oʼzbekcha, shuningdek xorijiy tillardagi tarjimalar bilan qiyoslab berildi. Bunda Qurʼoni karim tarjimasida katta tajriba toʼplanganidan nemischa, ruscha, turkcha nashrlarga tez-tez murojaat qildik.    

Foydalanilgan adabiyot va manbalar roʼyxati toʼrt qismga boʼlib berildi. Аvval tarjima, izoh va muqaddimada foydalanilgan manbalar yozildi.  Ixchamlik uchun tarjimon, shuningdek asar muallifining ismi sharifi yoki manba nomi qisqartirib oʼrta qavsga olindi.  Foydalanish oson boʼlsin uchun tarjima yoki tafsir sahifasi Qurʼoni karimga mos kelmasa (604 sahifadan koʼp boʼlsa) oyatning ham iqtibos va havolaning ham sahifasi arabcha raqam bilan koʼrsatildi. Manbaning juz yoki jildi rim raqami bilan belgilandi.

Roʼyxatning ikkinchi qismini lugʼatlar, uchinchi qismini ilmiy, ilmiy-usuliy, taʼlim-tarbiyaviy adabiyotlar tashkil etadi. Аvval adabiyotning roʼyxatdagi raqami, keyin zarur boʼlsa foydalanilgan sahifasi yozilib orasiga vergul qoʼyildi. Ikkita lugʼat yoki adabiyotga havola berilgan boʼlsa ular bir-biridan nuqtali vergul bilan ajratildi. Bir-ikki  marta havola berilgan qoʼshimcha adabiyot haqida maʼlumot matn ichida sahifa oxirida raqamlab yozildi. Toʼrtinchi qismga misol olingan manbalar kiritildi. Ularga havola boshqa manbalardagidek kichik qavsda raqam bilan koʼrsatildi.

Qisqartma soʼz va ramziy belgilar bilan koʼrsatilgan fonetik yozuv namunalari foydalanish oson boʼlsin uchun alohida  yozildi.

Mualliflar tarjima, izoh va Muqaddima matnini sinchiklab oʼqib qimmatli maslahatini ayamagani uchun BuxDU dotsenti Firuz Safarovga, Qohira Аynushshams universiteti bakalavriati va magistraturasini tugatgan arabshunos mutaxassis Otabek Xolov,  Mirarab oliy madrasasi mudarrislari Toʼymurod Sayliev va Rustamjon Narzievga minnatdorlik bildiradi. Texnik ishlarning barchasini beminnat ado etgani uchun Zebiniso Sanoqul qizidan Аlloh rozi boʼlsin.

Tarjima sifatini yaxshilashga doir fikr-mulohazalar mamnuniyat bilan qabul qilinadi.