Shaxmat amaliyotidan mashqlar. Boshlovchilar uchun

Шахмат қоидалари (шунингдек, шахмат қонунлари деб ҳам аталади) шахмат ўйинидаги тартиб-қоидаларни ўргатади. Шахмат икки ўйинчи иштирокидаги мавҳум стратегияли стол ўйини ҳисобланиб, ҳар бир ўйинчи шахмат тахтасида олти турдаги ўн олтита доналарни бошқаради. Доналарнинг ҳар бири ўзига хос тарзда ҳаракат қилади. Ўйиннинг мақсади — рақибнинг шоҳини мот қилиш (муқаррар равишда мотга олиб бориш, яъни рақиб шоҳ донасининг юришига имкон қолдирмаслик). Ўйин мот ҳолатидан ташқари турли йўллар билан, масалан, рақибнинг таслим бўлиши, ўйиннинг дуранг ёки мот (шоҳнинг юришга йўли қолмаслиги) билан якунланиши мумкин.

Шахмат қоидаларининг аниқ келиб чиқиш даври номаълум бўлса-да, замонавий қоидалар илк маротаба ўрта асрларда шаклланган. Қоидалар ХИХ асрнинг бошларига қадар бироз ўзгартирилиб, ҳозирги кундаги кўринишга келган. Турли минтақаларда шаклланган қоидалар бир-биридан бироз фарқ қилиб келган. Бугунги кунда стандарт қоидалар шахмат бўйича халқаро бошқарув органи — ФИДE (Фéдéратион Интернатионале дес Éчеcс) томонидан ўрнатилади. Баъзи миллий ташкилотлар томонидан кичик ўзгартиришлар киритилши мумкин. Тезкор шахмат, стандарт шахмат, онлайн шахмат ва Чесс960 қоидаларининг хилма-хиллиги шулар жумласидандир.

Доналарнинг асосий ҳаракатларидан ташқари, бошқа қўлланиладиган тартиб-қоидалар мавжуд. Булар шахмат тахтасининг жойлашиши, доналарнинг тартиб билан терилиши, вақтни назорат қилиш, ўйинчиларнинг хулқ-атвори ва ахлоқи, жисмоний нуқсони бўлган ўйинчилар учун шахмат ёзувлари ёрдамида ҳаракатларни ёзиб олиш кабилардир. Шунингдек, ўйин давомида юзага келиши мумкин бўлган қоидабузарликларни бартараф этиш тартиб-қоидалари ҳам мавжуд.

Шахмат тахтасида 64 квадрат катак (икки хил ранг — ҳар бири учун 32 тадан катак) мавжуд. Шунингдек, шахмат тахтаси шашкада ишлатиладиган доскага ўхшаб кетади. Шахмат тахтасининг ранглари қандай бўлишидан қатъий назар, оч рангли квадратчалар „оқ“ дея, тўқ рангдаги квадратлар эса қора ранг деб номланади. Ўйин бошида ўн олтита оқ доналар ва яна шунча қора доналар шахмат тахтасига қўйилади. Шахмат тахтасидаги квадратлар шундай жойлаштирилганки, ҳар бир ўйинчининг яқин ўнг бурчагида оқ квадрат бўлади. Горизонтал қаторлар ўз рақам номи билан, вертикал қаторлар эса йўналиш номи билан аталади.