Рашод Нури Гунтекин: Яшил кеча (лотин)

Ўқитувчи ким? У оддий дарсини ўтиб ойлик оладиган одамми? Ёки янги ўзгаришлар ва инқилобларни ўқувчиларга сингдирувчими? Шу саволларга жавоб топиш учун шу асарни ўқиш керак.

Асар воқеалари: Романнинг бошланиши таълим маъмурлигида ўзини шаҳардан қишлоқдаги мактабга юборишини илтимос қилган Али Шоҳин билан бошланади. У олдига битта мақсад қўйганди, яъни замонга мос фикрловчи, консерватор қарашларни қабул қилмайдиган авлодни шакллантиришни. Шунинг учун диний қарашлари жуда ҳам кучли бўлган Сариёвага келади. У узоқ англаш даврида Яшил нурни йўқ қилган дунёни кўришни мақсад қилади. Яшил нур бу дин устун бўлган жойдаги ранг эди. У ўз маслаги учун маслакдошларини қидирди ва улар билан зимдан кураша олди. Али Шоҳин курашди, янги замон учун курашди, аммо уни софталар сиқувга олишди. Бу асар шундай ачинарли тугайди-ки, яъни янги ҳукуматга у кераксиз бўлади.

Тарих билан боғлиқлиги: асар Туркиядаги 1908 - йилдан 1924 – йилгача бўлган давр тасвирланган. Асарда замонавий қараш ва эски диний анъаналарни сақлашни ҳоҳловчи Фесчи ва софталарга бўлинган. Ҳатто софталар исён ҳам қилишади. Аммо исён бостирилиб тазйиқ ўтказилади. Али Шоҳиннинг 1920 йилда грекларнинг босқинидан кейин икки томонлама ишлайди ва сирлари фош қилиниб ҳатто қамалади ҳам. Аммо қочиб юртига қайтади, аммо севимли иши билан шуғулланолмайди.

Асар қаҳрамонлари таҳлили:

Али Шоҳин – диний илмгоҳда ўқиб ўзида диний билимлар эмас, дунёвий билимларга эҳтиёжини сезган қаҳрамон. Ўзбек адабиётидаги “ Фарғона тонг отгунча” романининг қаҳрамони Ғуломга ўхшайди. Чунки иккаласи ҳам янги шароит ва муҳит олиб келишни ҳоҳлашади. Аммо Ғулом жуда ҳам қийин бўлган.

Айюб афанди – бу инсон шароитга мослашувчи айёр одам. У Сариёвага греклар келганда улар томонга ўтиб ишлайди. Ҳатто Грекларни шу ҳудуд бўйича вакилига айланади. Аммо Греция ҳудуидан қайтган Али Шаҳин уни катта лавозимдалигини кўриб ҳайратланади.

Нажиб тентак - сариёвалик мемор унинг лақабига мос тентак характери бор эди. У тентак бўлса ҳам ақлли эди. Буни софталарнинг ҳаракатига қарши оддий йўллар билан чора топа оларди. У доимо тарихнинг ўткинчилигини, ҳозирги замон бир кун ўзгаришини, унда ўзининг ҳам иштироки бўлишини ҳис қиларди. Буни Греклар босиб олганда ҳам янги лойиҳалар қилишни, эски диний қабристонларни, кераксиз иншоотлар ўрнига замонавий истироҳат ва замонавий бинолар қурилишини ҳоҳлайди.

Асар қаҳрамонларининг ичида Айюб энг хавфли одам бўлиб, доимо динни ўзига восита қилиб келганди.

Асардан келтирилган иқтибослар:

Шоҳин афандининг қалби эски бир жанг майдонини кезган ва ўз зафарини қандан қилиб қўлга киритганини хотирлаган кекса бир қўмондоннинг ҳазин ғурури билан тўлди; унинг бир қўли энгагига тиралгач, бир қўли эса йўсинли тошларнинг четидан ҳовузнинг илиқ сувларига осилган бўлиб, броган сари сувга ботиб борарди.

· Бу охират нима ўзи?! Бу дунёда биз севган, йўқотган нарсаларга, истаган ва лекин қўлга киритолмаган нарсаларга қовушиладиган ер.

· Овқат нозир, ётоқ ҳозир… Енгил – бошим ювуғлик, йиртиқларим тикиғлиқ. Ўзимни саройда султон куёвидай ҳисоблайман.

· Шундай инсонлар борки, фақат зарурлик важидан юзаки бир теҳсил кўрадилар, холос. Кейин яратилишлари, зеҳний қобилиятлари эътиборида ҳамиша бола бўлиб қоладилар; доимо урф – одат ва муҳитнинг таъсирига тобе бўладилар. Зеҳнлари қоронғиликда қолиб кетишга маҳкум бўлган бу болаларни ортиқ зўрлаб бўлмайди. Энг яхшиси шуки, болаларга фақат аниқ фанларни ўргатиш билан кифояланмоқ керак. Бу янги билимларни яхши ҳазм этиш натижасида инсонда туғилажак қаноат ҳеч шубҳасиз қаноатларнинг энг яхшисидир.

· Бутун бу инқилобларга қарши ўлароқ Шоҳин афандида ўзгармаган бир нарса боре ди, у ҳам бўлса- илмга, олимларга ва китобга бўлган чексиз ишонч ва ҳурмат… бир пайтлар мадрасада бирор баҳсни тушунолмай қолганида ўзини уқувсизликда ва идроксизликда айблагани каби Дорулмуаллиминда ҳам шундай қилди, китоблар ва муаллимлардан шубҳа қилишни эса хаёлига ҳам келтирмади.

· Бир фикрга асир бўлган инсонлар энг катта тентаклардир.

· Суқротни севаман. Аммо ҳақиқатни ундан ҳам зиёда севаман.

· Ўлим қаерда бўлмасин, барибир ўлимдир.

· Шубҳасиз, асрлардан бери давом этиб келаётган фалокатларга чек қўймоқ учун инсонларга ҳақиқатни ўргатишдан яхши чора ва восита топилмайди.

· Баъзи ваҳималаримизни бўйнимиздан, қалбимиздан тамомила узиб улоқтиролмаймиз. Ўлгандай кўринади… Аммо бир хорғинлик, тушкунликка тушган пайтларимизни топгандай, яна қайтадан бутун фикри – зикримизни чулғаб ола бошлайди.

· Инсоф диннинг ярмиси, инсофсизлик қиляпсанми, демак, ярим кофир бўлдинг!

· Биз асрлардан бери нур деб, мана шу яшил кечанинг ичида яшаб келдик. Мен ёруғлик деб шундай нарсани айтаманки, беш – олти соатдан кейин янгитдан чарақлаб чиқадиган қуёш каби ҳар ерни, ҳар гўшани кўзни қамаштирадиган қимматбаҳо тошлардек ялтилловчи нурларга кўмиб ташласин.